DE-ARABISASI DAN TRANSFORMASI PERADABAN: KAJIAN POLITIK, ADMINISTRASI, EKONOMI, DAN HUKUM PADA DINASTI ABBASIYAH PERIODE PERTAMA
Isi Artikel Utama
Abstrak
Artikel ini mengkaji proses de-Arabisasi dan dampaknya terhadap transformasi peradaban pada periode pertama Dinasti Abbasiyah (750–847 M), dengan fokus pada tiga bidang utama, yaitu politik dan administrasi pemerintahan, ekonomi, serta sistem hukum. Permasalahan utama yang dikaji adalah bagaimana pengurangan dominasi eksklusif etnis Arab pasca runtuhnya Dinasti Umayyah mengubah konfigurasi kekuasaan dan kelembagaan negara, serta bagaimana integrasi etnis non-Arab khususnya Persia pada fase awal dan Turki pada fase akhir membentuk model pemerintahan Abbasiyah yang multietnis. Penelitian ini bertujuan untuk memperjelas mekanisme de-Arabisasi sebagai strategi politik-administratif yang terencana, mengungkap kontribusi konkret elite non-Arab dalam pengelolaan negara, serta memetakan capaian institusional kekhalifahan dari masa al-Saffah hingga awal pemerintahan al-Mutawakkil. Metode yang digunakan adalah metode sejarah dengan empat tahapan, yaitu heuristik, kritik sumber (eksternal dan internal), interpretasi, dan historiografi. Data diperoleh melalui studi kepustakaan terhadap sumber primer, terutama karya Yusuf al-‘Isy dan Muhammad al-Khudhari dalam terjemahan Indonesia yang diverifikasi dengan teks Arab aslinya, serta didukung oleh literatur sekunder berupa artikel jurnal yang relevan. Hasil penelitian menunjukkan bahwa de-Arabisasi pada periode pertama Abbasiyah bukan sekadar pergantian elite etnis, melainkan strategi sistematis untuk membangun pemerintahan multietnis berbasis birokrasi profesional dan jaringan militer non-Arab. Integrasi teknokrat Persia melalui lembaga wizarat dan diwan meningkatkan efektivitas administrasi dan memungkinkan pengelolaan wilayah kekuasaan yang luas dan beragam. Namun, pada fase akhir periode pertama, ketergantungan pada militer Turki menggeser keseimbangan kekuasaan dari birokrasi sipil menuju dominasi militer, yang berdampak pada melemahnya otoritas khalifah dan meningkatnya intervensi militer dalam politik khalifah. Dalam bidang ekonomi dan hukum, konsolidasi fiskal, integrasi perdagangan internasional, serta institusionalisasi Qadhi al-Qudhah, al-Hisbah, dan Wilayat al-Mazhalim menandai kematangan tata kelola negara, sekaligus membentuk dinamika kekuasaan Abbasiyah pada periode-periode berikutnya.
##plugins.generic.usageStats.downloads##
Rincian Artikel
Authors who publish with this journal agree to the following terms:
- Copyright on any article is retained by the author(s).
- The author grants the journal, right of first publication with the work simultaneously licensed under a Creative Commons Attribution License that allows others to share the work with an acknowledgment of the work’s authorship and initial publication in this journal.
- Authors are able to enter into separate, additional contractual arrangements for the non-exclusive distribution of the journal’s published version of the work (e.g., post it to an institutional repository or publish it in a book), with an acknowledgment of its initial publication in this journal.
- Authors are permitted and encouraged to post their work online (e.g., in institutional repositories or on their website) prior to and during the submission process, as it can lead to productive exchanges, as well as earlier and greater citation of published work.
- The article and any associated published material is distributed under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License
Referensi
Al-Isy, Yusuf. Dinasti Abbasiyah. 1st ed. Jakarta: Pustaka Al-Kautsar, 2007.
Al-Khudhari, Syaikh Muhammad. Bangkit Dan Runtuhnya Daulah Abbasiyah. 1st ed. Jakarta: Pustaka Al-Kautsar, 2016.
Al-Shbiel, Abeer Obeid. “Arabization and Its Effect on the Arabic Language.” Journal of Language Teaching and Research 8, no. 3 (2017): 469–75. https://doi.org/10.17507/jltr.0803.04.
Amin, Muhammad. “PENGARUH PERSIA, TURKI, DAN BYZANTIUM DALAM PERADABAN BANI ABBASIYAH.” Tamaddun: Jurnal Kebudayaan dan Sastra Islam 16, no. 1 (June 2016): 61–80.
“Arti Kata De--2 - Kamus Besar Bahasa Indonesia (KBBI) Online.” Accessed December 6, 2025. https://kbbi.web.id/de--2.
Asbarini, Nur Fitri Eka, and Abdul Chalel Rahman. “Kesejahteraan Dan Keadilan Ekonomi : Studi Tentang Kebijakan Ekonomi Khalifah Harun Ar-Rasyid (786-809 M).” Jurnal Inovasi Ekonomi Syariah Dan Akuntansi 1, no. 3 (May 2024): 167–82. https://doi.org/10.61132/jiesa.v1i3.378.
Azizah, Amelya Izmi. “Sejarah peradilan Islam pada Masa Dinasti Abasiyyah.” Maliki Interdisciplinary Journal 2, no. 11 (November 2024): 715–24.
Busthomi, Yazidul, and Rudy Catur Rohman Kusmayadi. “MULTIKULTURALISME PADA MASA UMMAYAH DALAM SEJARAH PERADABAN ISLAM.” Ta’wiluna: Jurnal Ilmu Al-Qur’an, Tafsir Dan Pemikiran Islam 5, no. 1 (May 2024): 66–79. https://doi.org/10.58401/takwiluna.v5i1.1334.
Fadil SJ. Pasang Surut Peradaban Islam Dalam Lintasan Sejarah. Malang: UIN-MALANG PRESS, 2008.
Farah, Naila. “PERKEMBANGAN EKONOMI DAN ADMINISTRASIPADA MASA BANI UMAYYAH DAN BANI ABBASIYAH.” Al-Amwal : Jurnal Ekonomi Dan Perbankan Syari’ah 6, no. 2 (February 2016). https://doi.org/10.24235/amwal.v6i2.227.
Fathurrohman, Muhammad. History of Islamic Civilization. Yogyakarta: Penerbit Garudhawaca, 2017.
Gillani, Aftab Hussain, and Mohammad Tahir. “The Administration of Abbasids Caliphate: A Fateful Change in the Muslim History.” Pakistan Journal of Commerce and Social Sciences 8, no. 2 (June 2014): 565–71.
Haris, Munawir. “Situasi Politik Pemerintahan Dinasti Umayyah Dan Abbasiyah.” Tasamuh: Jurnal Studi Islam 10, no. 2 (September 2018): 391–406. https://doi.org/10.47945/tasamuh.v10i2.79.
Hasanah, Mahbubah, Ainun Thayyibah, and Muhammad Fadhil Khairi. “HAKIKAT MODERN, MODERNITAS DAN MODERNISASI SERTA SEJARAH MODERNISASI DI DUNIA BARAT.” Religion : Jurnal Agama, Sosial, Dan Budaya 2, no. 2 (April 2023): 309–18. https://doi.org/10.55606/religion.v1i2.76.
“Hasil Pencarian - KBBI VI Daring.” Accessed December 6, 2025. https://kbbi.kemdikbud.go.id/entri/de.
Herlina, Nina. Metode Sejarah. 2nd ed. Bandung: Satya Historika, 2020. https://digilib-pps.insuriponorogo.ac.id/file_buku/b650b4f43aa66c24eb2883d7cae9a8c5.pdf.
Hidayat, Mohammad Anggi. “PERKEMBANGAN ILMU PENGETAHUAN, SISTEM PEMERINTAH DAN ILMU TASAWUF PADA DINASTI ABBASIYAH.” Jurnal Keislaman 5, no. 2 (September 2022): 230–37. https://doi.org/10.54298/jk.v5i2.3488.
Hitti, Philip Khuri. History of the Arabs. 10th ed. London: Macmillan Education, 1970.
Istighfari, Tiara, and Tenny Sudjatnika. “Gerakan Arabisasi Pada Masa Dinasti Umayyah: Dampak Terhadap Masyarakat Islam Dan Non-Islam.” Jejak Digital: Jurnal Ilmiah Multidisiplin 1, no. 4 (June 2025): 1694–703. https://doi.org/10.63822/kkzpx337.
Kamilla, Dieke Husna. “Sistem Ekonomi Islam Pada Masa Bani Abbasiyah Dan Potensinya Dalam Ekonomi Masa Kini: The Islamic Economic System in the Abbasid Period and Its Potential in Today’s Economy.” Nirwasita: Jurnal Pendidikan Sejarah Dan Ilmu Sosial 4, no. 2 (September 2023): 117–26. https://doi.org/10.59672/nirwasita.v4i2.2938.
Kennedy, Hugh. The Early Abbasid Caliphate: A Political History. Routledge Revivals. New York: Taylor and Francis, 2016.
Marín-Guzmán, Roberto. “Arab Tribes, the Umayyad Dynasty, and the `Abbasid Revolution.” American Journal of Islam and Society 21, no. 4 (October 2004): 57–96. https://doi.org/10.35632/ajis.v21i4.513.
Maulana, Sabda, and Tenny Sujatnika. “Islam Dan Peradaban Persia: Integrasi Budaya Dan Keilmuan Pada Masa Dinasti Abbasiyah.” Jurnal Teologi Islam 1, no. 2 (July 2025): 188–97. https://doi.org/10.63822/shzt2x35.
Mawangir, Muh. SEJARAH PERADABAN DAN PEMIKIRAN ISLAM. 1st ed. Palembang: NoerFikri, 2016. https://repository.radenfatah.ac.id/21435/1/SEJARAH%20PERADABAN%20DAN%20PEMIKIRAN%20ISLAM.pdf.
Nabila, Rheny Windi, Nabila Annisa Hasibuan, Sepia Walandari, Dinda Nurul Amalia, and M. Dwi Azwar. “Dinamika Perkembangan Hukum Islam Pada Masa Dinasti Abbasiyah.” Tabayyun : Journal Of Islamic Studies 2, no. 01 (June 2024). https://journal.tabayanu.com/index.php/tabayyun/article/view/56.
Nurfazillah. “PRAKTIK POLITIK DALAM SEJARAH ISLAM ERA DINASTI-DINASTI ISLAM.” Al-Ijtima`i: International Journal of Government and Social Science 6, no. 1 (October 2020): 43–62. https://doi.org/10.22373/jai.v6i1.615.
Pamalingan, Muhammad Jumaidi, Ashar, Abdul Halim Talli, and Asni. “Penegakan Wilayah Al-Mazalim Pada Era Dinasti Umayyah, Abbasiyah, Dan Turki Ustmani.” Al-Qawānīn: Jurnal Ilmu Hukum, Syariah, Dan Pengkajian Islam 2, no. 1 (June 2025): 78–96. https://doi.org/10.70193/alqawanin.v2i1.04.
Putri, Umi Muti’ah, Haidar Putra Daulay, and Solihah Titin Sumanti. “Nilai Pendidikan Interaksi Multikulturalisme Dalam Perwujudan Humanisme Di Era Khalifah Bani Abbasiyah.” Education Achievement: Journal of Science and Research, January 19, 2025, 263–76. https://doi.org/10.51178/jsr.v6i1.2330.
Riyadi, Ahmad Syafi’i Mufadzilah, and Muhammad Habib Adi Putra. “Dearabization of Islamic Government during the Abbasid Dynasty.” Journal of Islamic History and Manuscript 1, no. 1 (September 2022): 53–68. https://doi.org/10.24090/jihm.v1i1.6591.
Romdloni, Romdloni. “PERKEMBANGAN ADMINISTRASI NEGARA PADA MASA KHALIFAH HARUN AR-RASYID.” Yfjnp_v1. Preprint, OSF Preprints, July 26, 2019. https://doi.org/10.31219/osf.io/yfjnp.
Salimudin, Mumud, and Siah Khosyi’ah. “Peradaban Ekonomi Islam Masa Keemasan Dinasti Abbasiyah Dan Relevansinya Terhadap Ekonomi Kontemporer.” Jurnal Ilmiah Wahana Pendidikan 11, no. 11.B (November 2025): 115–32.
“Sistem Ekonomi Islam Pada Masa Bani Abbasiyah Dan Potensinya Dalam Ekonomi Masa Kini | Nirwasita: Jurnal Pendidikan Sejarah Dan Ilmu Sosial.” Accessed December 8, 2025. https://ojs.mahadewa.ac.id/index.php/nirwasita/article/view/2938.
Suherli, Ian Rakhmawan, Yadi Janwari, and Dedah Juabaedah. “Transformasi Pemikiran Ekonomi Abu Yusuf Dalam Peningkatan Pendapatan Negara Yang Berkeadilan Untuk Semua Pihak.” Jurnal Masharif Al-Syariah: Jurnal Ekonomi Dan Perbankan Syariah 9, no. 3 (July 2024). https://doi.org/10.30651/jms.v9i3.23328.
Sulaiman, Sulaiman. “Sistem Ekonomi Dinasti Abbasiyah ( Tinjauan Historis Pada Masa Pemerintahan Khalifah Al-Mansur 95 H-159 H/714 M- 775 M).” MUAMALATUNA 13, no. 1 (June 2021): 84–102. https://doi.org/10.37035/mua.v13i1.4653.
Tillier, Mathieu. “Judicial Authority and Qāḍīs’ Autonomy under the ʿAbbāsids.” Al-Masāq 26, no. 2 (May 2014): 119–31. https://doi.org/10.1080/09503110.2014.915102.
———. “Qadis and Their Social Networks: Defining the Judge’s Neutrality in Abbasid Iraq.” Journal of Abbasid Studies 4, no. 2 (2017): 123–41. https://doi.org/10.1163/22142371-12340032.
Ulumiyah, Miftakhus Sifa’ Bahrul. “Perkembangan Hukum Dan Pengadilan Pada Era Abbasiyah.” Qurthuba: The Journal of History and Islamic Civilization 3, no. 2 (March 2020): 210–20. https://doi.org/10.15642/qurthuba.2020.3.2.210-220.
Wangi, Dewita Sekar, and M. Mujab Mujab. “Masa Keemasan Dinasti Abbasiyah (Perkembangan Ilmu Pengetahuan, Politik, Ekonomi Dan Sosial Budaya).” Tsaqofah Dan Tarikh: Jurnal Kebudayaan Dan Sejarah Islam 8, no. 1 (June 2023). https://doi.org/10.29300/ttjksi.v8i1.4149.
Widya, Nabila, and Meyniar Albina. “Multikulturalisme Pada Masa Dinasti Abbasiyah.” Jurnal Kajian Islam Dan Sosial Keagamaan 2, no. 2 (December 2024): 296–99.
Yatim, Badri. Sejarah peradaban Islam: Dirasah Islamiyah II. Jakarta: PT RajaGrafindo Persada, 2015.